Ο al-Jahiz έζησε σε μια από τις πιο συναρπαστικές περιόδους της ιστορίας του πνεύματος – την περίοδο μετάδοσης της ελληνικής επιστήμης στους Άραβες και της ανάπτυξης της αραβικής πεζογραφίας – και ενεπλάκει στενά και στα δύο.
Λίγα είναι γνωστά για τα χρόνια της νεαρής του ηλικίας, όπως το ότι η οικογένειά του ήταν πολύ φτωχή. Γεννημένος στις αρχές Φεβρουαρίου του 776, περίπου 14 χρόνια μετά την ίδρυση της Βαγδάτης από τον Χαλίφη al-Mansur της δυναστείας των Αββασίδων, ο al-Jahiz μεγάλωσε στη Βασόρα (Ιράκ), ένα σημαντικό πνευματικό κέντρο της εποχής, γεγονός που συνέβαλε ουσιαστικά στην πνευματική ανάπτυξή του. Εκεί πήγε για πρώτη φορά στο σχολείο – σπουδάζοντας δίπλα σε μερικούς από τους πιο εξέχοντες λόγιους του Ισλάμ. Η οικογένειά του ήταν φτωχή και ως νεαρός 20 ετών φαίνεται ότι πουλούσε ψάρια σε ένα κανάλι της Βασόρας. Ωστόσο, ο al-Jahiz έμαθε να διαβάζει και να γράφει σε νεαρή ηλικία, υποδεικνύοντας τις ευκαιρίες για αυτό που οι σημερινοί κοινωνιολόγοι θα αποκαλούσαν «ανέλιξη» στο Ιράκ του 8ου αιώνα. Ενώ βρισκόταν ακόμη στη Βασόρα, ο al-Jahiz έγραψε ένα άρθρο σχετικά με τον θεσμό του Χαλιφάτου. Αυτό λέγεται ότι υπήρξε η αρχή της καριέρας του ως συγγραφέα, η οποία θα γινόταν και η μόνη πηγή διαβίωσής του.
Μετακόμισε στη Βαγδάτη το 816 μ.Χ., προσελκυμμένος από τις μεγάλες ευκαιρίες που προσέφερε η τότε πρωτεύουσα του Αραβικού Ισλαμικού Χαλιφάτου, καθώς οι Αββασίδες Χαλίφηδες ενθάρρυναν τους επιστήμονες και τους μελετητές, ενώ μόλις είχαν ιδρύσει τον Οίκο της Σοφίας. Χάρη στην υποστήριξη του Χαλίφη, στον ζήλο του να προσεγγίσει ένα ευρύτερο κοινό και να εδραιωθεί, ο al-Jahiz έμεινε στη Βαγδάτη (και αργότερα στη Σαμάρα), όπου έγραψε πλήθος βιβλίων. Στη Βαγδάτη εκτέθηκε σε μια νέα και σημαντική επιρροή: την ελληνική επιστήμη, ιδιαίτερα την Αριστοτελική σκέψη.
Ο Χαλίφης al-Ma’mun θέλησε ο al-Jahiz να διδάξει τα παιδιά του, όμως στη συνέχεια άλλαξε γνώμη όταν εκείνα φοβήθηκαν το αλλήθωρο βλέμα του. Λέγεται ότι γι’ αυτό πήρε το ψευδώνυμό του. Το γεγονός ότι δεν κατείχε ποτέ δημόσια θέση, του επέτρεψε μια πνευματική ελευθερία, αδύνατη για κάποιον που συνδεόταν με την αυλή.
Σε διάστημα 25 χρόνων, θα απέκτησε σημαντικές γνώσεις στην αραβική ποίηση, την αραβική φιλολογία και την προ-ισλαμική αραβική και περσική ιστορία. Επιπλέον, ο al-Jahiz μελέτησε μεταφρασμένα βιβλία για τις ελληνικές επιστήμες και την ελληνιστική φιλοσοφία, ειδικά αυτά του φιλόσοφου Αριστοτέλη. Η εκπαίδευσή του διευκολύνθηκε ιδιαίτερα εξαιτίας του γεγονότος ότι το Χαλιφάτο των Αββασίδων βρισκόταν σε περίοδο πολιτιστικού και πνευματικού αναβρασμού. Τα βιβλία έγιναν εύκολα προσβάσιμα και αυτό έκανε τη μάθηση εύκολα διαθέσιμη. Αν και το χαρτί είχε εισαχθεί στον ισλαμικό κόσμο μόλις λίγο καιρό πριν τη γέννηση του al-Jahiz, είχε πρακτικά αντικαταστήσει την περγαμηνή όταν αυτός βρισκόταν στα 30 του.
Η διαθεσιμότητα ενός φθηνού υλικού γραφής συνοδεύτηκε από ένα άλλο κοινωνικό φαινόμενο, του οποίου ο ίδιος ο al-Jahiz ήταν προϊόν: την άνοδο του αναγνωστικού κοινού. Για πρώτη φορά μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι πόλεις της Μέσης Ανατολής διέθεταν μεγάλο πλήθος εγγράμματων ανθρώπων – πολλοί μάλιστα ταπεινής καταγωγής.
Κατά τη διάρκεια της πολύχρονης ζωής του, ο al-Jahiz συνέταξε 200 βιβλία που πραγματεύονται μια ποικιλία θεμάτων, όπως αραβική γραμματική, ζωολογία, ποίηση, λεξικογραφία και ρητορική. Από τα γραπτά του, σώζονται σήμερα μόνο 30 βιβλία – αρκετά ωστόσο για να δείξουν την αδηφάγα περιέργεια του συγγραφέα. Ο Al-Jahiz έγραψε τα Ευγένεια και Σοβαρότις, Η Τέχνη του να κρατάς το στόμα σου κλειστό, Φιλάργυροι, Πρώιμη Αραβική Διατροφή, Ο Έπαινος των Εμπόρων, Εναντίον των Δημόσιων Υπαλλήλων, Ο Τετραγωνισμός του Κύκλου, Τα Προτερήματα των Τούρκων και, ίσως το πιο σημαντικό, το Βιβλίο των Ζώων, λαμβάνοντας 5.000 χρυσά δηνάρια από τον αξιωματούχο στον οποίο το αφιέρωσε. Οι τίτλοι ωστόσο δίνουν μόνο μια αχνή ιδέα του περιεχομένου τους. Ανίκανα να μείνουν στον στόχο τους, τα δοκίμια του al-Jahiz περιπλανιούνται από ανέκδοτο σε ανέκδοτο και από παρέκκλιση σε παρέκκλιση, έως ότου τόσο ο ίδιος όσο και ο αναγνώστης χάσουν ολότελα το αρχικό θέμα.
Παρά την τάση του για ελιγμούς στην πεζογραφία, ο al-Jahiz ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για το ύφος και τη σωστή έκφραση. «Το καλύτερο ύφος», αναφέρει σε ένα δοκίμιο για δασκάλους, «είναι το πιο ξεκάθαρο, το ύφος που δε χρειάζεται καμία εξήγηση και καμία σημείωση, που ανταποκρίνεται στο εκφραζόμενο θέμα, και δεν το ξεπερνά ούτε φαίνεται ελλιπές.»
Αυτό το ενδιαφέρον για το ύφος ήταν χαρακτηριστικό μιας ομάδας μελετητών της Βασόρας, οι οποίοι, στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 9ου αιώνα, προσπάθησαν να διατηρήσουν τη γλωσσική κληρονομιά των Αράβων καταγράφοντας την ποίηση και τα αποφθέγματα των Βεδουίνων της αραβικής χερσονήσου. Αυτό το κίνημα είχε απρόβλεπτα αποτελέσματα: εξαιτίας του σχεδόν ανθρωπολογικού ενδιαφέροντός τους για τη γλώσσα και τα έθιμα των Βεδουίνων, τις κοινωνικές συνθήκες της Αραβίας τόσο κατά την προ-ισλαμική όσο και κατά την ισλαμική περίοδο, οι μελετητές της Βασόρας απέκτησαν μια βαθιά εκτίμηση για την αραβική γραμματική και την προ-ισλαμική ποίηση. Συνέχισαν να συνθέτουν εκλεπτισμένα σχόλια για το Κοράνι, κριτικές εκδόσεις ποίησης και πραγματείες για τη γραμματική, αλλά και να συντάσουν λεξικά και εξειδικευμένους καταλόγους λέξεων. Ως επικεφαλής αυτών των επιστημονικών κλάδων, ο al-Jahiz υπήρξε ένας από τους πρώτους συγγραφείς αραβικών που έγραψαν για όλα αυτά τα διαφορετικά ζητήματα του ακαδημαϊκού κύκλου της Βασόρας – γραμματική, προφητική παράδοση, ρητορική, λεξικογραφία και ποίηση της Βασόρας – με τρόπο λογοτεχνικό, δηλαδή με πεζογραφικές συνθέσεις προς ανάγνωση από μη ειδικούς για ψυχαγωγία και κατάρτιση.
Ο Al-Jahiz δεν έχασε ποτέ τους αναγνώστες του και ανέπτυξε ένα πολύ προσωπικό και χαρακτηριστικό ύφος, το οποίο συνδυάζει ανέκδοτα, σοβαρά θέματα και αστεία, σε μια προσπάθεια να κρατήσει το ενδιαφέρον τους. Περιέγραψε ο ίδιος το ύφος του, λέγοντας: «Τα βιβλία μου περιέχουν προπαντός ασυνήθιστα ανέκδοτα, σοφά και όμορφα ειπωμένα ρητά που παραδόθηκαν από τους Συντρόφους του Προφήτη, αποφθέγματα που θα οδηγήσουν στην απόκτηση καλών ιδιοτήτων και στην εκτέλεση καλών πράξεων … περιέχουν ακόμη ιστορίες για τη συμπεριφορά βασιλιάδων και χαλίφηδων, των υπουργών και των αυλικών τους, καθώς και τα πιο ενδιαφέροντα συμβάντα της ζωής τους.»
Στη Βαγδάτη, ο al-Jahiz όχι μόνο συγχώνευσε τις ισλαμικές επιστήμες με τον ελληνικό ορθολογισμό, αλλά δημιούργησε και την αραβική πεζογραφία. Έδειξε ότι τα Αραβικά ήταν αρκετά ευέλικτα για να χειρίζονται οποιοδήποτε θέμα με ευκολία, και παρόλο που δε συνδέθηκε προσωπικά με τον Οίκο της Σοφίας, το γλωσσικό του επίτευγμα παραλληλίστηκε – και μάλιστα ξεπέρασε – τις προσπάθειες των μελετητών που ασχολήθηκαν με την απόδοση των ελληνικών επιστημονικών κειμένων στα Αραβικά.
Η Βαγδάτη εκτέθηκε σε μια νέα και σπουδαία επιρροή: την ελληνική επιστήμη, ιδιαίτερα την Αριστοτελική σκέψη. Τα έργα του μαρτυρούν την αξιοσημείωτη διάδοση των ελληνικών ιδεών στους απλούς αναγνώστες. Τόσο στο θέμα όσο και στο λεξιλόγιό του, διαφαίνεται μια εξοικείωση – αν και επιφανειακή – με τον Αριστοτέλη και την τεχνική ορολογία της ακαδημαϊκής θεολογίας. Παραδίδει πολλά ανέκδοτα των μελετητών του Οίκου της Σοφίας, πολλοί από τους οποίους φαίνεται να ήταν φίλοι του.
Το βιβλίο που δείχνει καλύτερα τη μέθοδό του είναι το Βιβλίο των Ζώων – Kitab al-Hayawan – το οποίο, έστω και ανολοκλήρωτο, φτάνει τους επτά ογκώδεις τόμους στην έντυπη έκδοση. Παρά τον τίτλο, το Βιβλίο των Ζώων δεν είναι καθόλου ένα κοινό βιβλίο ζωολογίας ή ένα συνηθισμένο ανθολόγιο μύθων με ζώα. Πρόκειται για μια τεράστια συλλογή πληροφοριών για ζώα – συμπεριλαμβανομένων των εντόμων – που επιλέχτηκαν από το Κοράνι, τις παραδόσεις, την προ-ισλαμική ποίηση, τις παροιμίες, τους παραμυθάδες, τους ναυτικούς, την προσωπική παρατήρηση και το Περί ζώων γενέσεως του Αριστοτέλη.
Αλλά αυτό δεν είναι τίποτα. Μένοντας σταθερός στη μέθοδο της σχεδιασμένης ακαταστασίας, εισάγει ανέκδοτα για διάσημους ανθρώπους, χωρία ιστορίας, ανθρωπολογίας, ετυμολογίας, και αστεία. Η «λογοτεχνική» ποιότητα του Βιβλίου των Ζώων, ωστόσο, δεν πρέπει να επικαλύπτει το γεγονός ότι περιέχει επιστημονικές πληροφορίες μεγάλης αξίας. Προβλέποντας μια σειρά από έννοιες που δεν είχαν αναπτυχθεί πλήρως μέχρι την εποχή του Δαρβίνου και των συνεχιστών του – παιχνίδια του al-Jahiz με την εξελικτική θεωρία – αναλύει τη μιμητική των ζώων, σημειώνοντας ότι ορισμένα παράσιτα προσαρμόζονται στο χρώμα του ξενιστή τους, και γράφει εκτενώς για τις επιδράσεις του κλίματος και της διατροφής στους ανθρώπους, τα φυτά και τα ζώα διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών. Ασχολείται ακόμη και με την επικοινωνία των ζώων, την ψυχολογία και τον βαθμό νοημοσύνης των εντόμων και των ζωικών ειδών. Δίνει μια λεπτομερή περιγραφή της κοινωνικής οργάνωσης των μυρμηγκιών, συμπεριλαμβάνοντας, από τη δική του παρατήρηση, μια περιγραφή του τρόπου αποθήκευσης των σιτηρών στις φωλιές τους με τέτοιο τρόπο ώστε να μη χαλάσουν κατά την περίοδο των βροχών. Γνωρίζει ότι ορισμένα έντομα ανταποκρίνονται στο φως – και χρησιμοποιεί αυτές τις πληροφορίες για να προτείνει έναν έξυπνο τρόπο απαλλαγής από κουνούπια και μύγες στο δωμάτιο.
Η περίπλοκη ποικιλία του περιεχομένου του, στην πραγματικότητα, πάντα φόβιζε τους μεταφραστές και αργότερα τους φυσικούς ιστορικούς. Ο Al-Damiri, ο οποίος έζησε τον 14ο αιώνα και έγραψε μια γνωστή εγκυκλοπαίδεια που ονομάζεται Οι ζωές των Ζώων, χρησιμοποίησε πολλές από τις επιστημονικές και γλωσσικές πληροφορίες του al-Jahiz, αλλά παρέλειψε τα ανέκδοτα, την ποίηση, τις παρεκβάσεις και τα αστεία. Ίσως η μεγαλύτερη συμβολή του να ήταν ότι εκλαΐκεψε την επιστήμη και την ορθολογική μέθοδο, και απέδειξε ότι ο λογοτέχνης μπορεί να ασχοληθεί με οποιοδήποτε θέμα.
Ως ευσεβής μουσουλμάνος, ο al-Jahiz παρατήρησε τον φυσικό κόσμο ως το ορατό σημάδι της θέλησης του Θεού. Ο σκοπός του στη συγγραφή του Βιβλίου των Ζώων δεν ήταν απλώς να ψυχαγωγήσει, αλλά και να οδηγήσει τους αναγνώστες του να εκτιμήσουν τα θαύματα της δημιουργίας του Θεού, τα οποία πίστευε ότι ήταν εμφανή τόσο στα πιο ασήμαντα όσο και στα πιο μεγαλειώδη:
Θα ήθελα να ξέρετε ότι ένα βότσαλο αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού εξίσου με το βουνό, και το ανθρώπινο σώμα είναι απόδειξη τόσο ισχυρή όσο και το σύμπαν που περιέχει τον κόσμο μας: για τον σκοπό αυτόν το μικρό και ελαφρύ φέρει τόσο βάρος όσο το μεγάλο και ευρύ.
Δυστυχώς, λίγα έργα του al-Jahiz έχουν σωθεί από τις αντιξοότητες του χρόνου, όμως έστω κι αυτά μας κάνουν να λυπούμαστε ακόμη περισσότερο για όσα έχουν χαθεί. Όλα μαζί παρουσιάζουν ένα πιστό και ζωντανό πορτρέτο της Βαγδάτης και της Βασόρα κατά τη Χρυσή Εποχή του Ισλάμ. Γράφει για άδουσες κόρες, αλήτες, σοφούς, θεολόγους, χαλίφηδες και βεζίρηδες, ενώ μια πολύ λεπτομερής εικόνα της καθημερινής ζωής στο Ιράκ του 9ου αιώνα θα μπορούσε να εξαχθεί από τα έργα του. Το πιο σημαντικό, μας επικοινωνεί τον ενθουσιασμό ενός ευφυούς μη ειδικού που έρχεται αντιμέτωπος με ριζοσπαστικές επιστημονικές, φιλοσοφικές και θεολογικές θεωρείες. Η Βαγδάτη και η Βασόρα στροβιλίζονταν από ιδέες, και ο al-Jahiz αστειεύεται για τον κομπασμό όσων στόλιζαν τις συζητήσεις τους με τεχνικούς όρους όπως «άτομο», χωρίς στην πραγματικότητα να κατανοούν τι είναι ένα άτομο.
Παράλληλα, ο al-Jahiz υποστήριξε με ενθουσιασμό ορισμένες πτυχές της ελληνικής παράδοσης, εννοώντας πρωτίστως τον Αριστοτέλη. Πίστευε στην επιστημονική μέθοδο – όπως ήταν τότε κατανοητή – και εφάρμοσε την αιτία και τη λογική στα παρατηρούμενα φαινόμενα. Λατρεύοντας ωστόσο μια καλή ιστορία, ο al-Jahiz δεν μπόρεσε ποτέ να αντισταθεί στην παράθεση των πιο παράλογων αφηγήσεων των ναυτικών και των Βεδουίνων.
Αυτή η έλλειψη ορθολογικού σχεδίου, που είναι τόσο χαρακτηριστική των έργων του, μπορεί να ήταν έστω και εν μέρει σκόπιμη, αφού ο μεγαλύτερος φόβος του ήταν να βαρεθούν οι αναγνώστες του. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν ήταν ποτέ σοβαρός, αλλά ότι σε όλα τα μεγάλα έργα του, η σοβαρότητα και το χιούμορ αναμειγνύονται άρρηκτα – ορισμένες φορές είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε πότε αστειεύεται και πότε όχι. Είναι επίσης δύσκολο να διαφανεί η θέση του al-Jahiz σε ένα συγκεκριμένο θέμα, γιατί του άρεσε να παρουσιάζει λογομαχίες μεταξύ δύο κοινωνικών τάξεων – για παράδειγμα μεταξύ μελετητών και εμπόρων, μουλαριών και αλόγων – στις οποίες οι αξίες της καθεμιάς παραθέτονται μπροστά στον αναγνώστη. Αυτό που ο ίδιος ο συγγραφέας πίστευε συχνά δεν είναι εμφανές, και είναι πιθανό σε αυτούς τους διαλόγους να ενδιαφέρεται κυρίως να δείξει την ικανότητά του να παίρνει και τις δύο πλευρές της λογομαχίας.
Είχε μεγάλη αγάπη για τα βιβλία και το Βιβλίο των Ζώων του ξεκινά με ένα μεγάλο εγκώμιο γι’ αυτά. Θα λυπόταν που τόσα δικά του χάθηκαν, αλλά θα ήταν ευχαριστημένος, αισθάνεται κανείς, με το χειρόγραφο από το οποίο λαμβάνονται οι εικόνες που κοσμούν αυτό το άρθρο.
Αυτό το χειρόγραφο, που χρονολογείται από τον 14ο αιώνα, ανακαλύφθηκε στη βιβλιοθήκη Ambrosiana του Μιλάνου το 1939 από τον Σουηδό μελετητή Oscar Lofgren. Το χειρόγραφο της Ambrosiana είναι πολύ σημαντικό από άποψη κειμένου. Προφανώς αντιγράφηκε από έναν μορφωμένο γραφέα που έχει σημειώσει τα φωνήεντα – που συνήθως δε γράφονται στα αραβικά – τα οποία επιτρέπουν στο κείμενο να γίνει με περισσότερη ακρίβεια κατανοητό απ’ ό,τι προηγουμένως. Αυτό είναι διπλά σημαντικό καθώς, από τη μια, επιβιώνουν λιγοστά χειρόγραφα του Βιβλίου των Ζώων και, από την άλλη, το χειρόγραφο της Ambrosiana είναι το παλιότερο από όσα υπάρχουν.
Ακόμα πιο σπουδαίες από το κείμενο, ωστόσο, είναι οι υπέροχες μινιατούρες που το φωτίζουν. Τα εικονογραφημένα αραβικά χειρόγραφα οποιουδήποτε είδους είναι εξαιρετικά σπάνια, και αυτό είναι το μόνο εικονογραφημένο αντίτυπο των σωζόμενων έργων του al-Jahiz. Οι 30 μινιατούρες, που έγιναν με επιτηδευμένα αρχαϊκό στυλ – πιθανώς μιμούμενες ένα παλαιότερο εικονογραφημένο χειρόγραφο από τον τόπο καταγωγής του al-Jahiz, το Ιράκ – έγιναν στον τόπο του απόγειου της διακόσμησης των αραβικών χειρογράφων: στην Αίγυπτο των Μαμελούκων του 14ου αιώνα. Το στυλ των μινιατούρων, συνειδητά παλιομοδίτικο, καταφέρνει να συλλάβει τη διάθεση του πεζού λόγου του al-Jahiz – είναι ζωηρές, πολύχρωμες και ελαφρώς χιουμοριστικές. Ο καθένας δεν μπορεί παρά να αισθανθεί ότι θα άρεσαν στον al-Jahiz, ειδικά αν λάβει υπόψη τον θαυμασμό του για τις εικαστικές τέχνες των Βυζαντινών και των Κινέζων – τις οποίες αναφέρει στο Βιβλίο των Ζώων.
Ο al-Jahiz επέστρεψε στη Βασόρα όπου και πέθανε τον Ιανουάριο του 869. Η ακριβής αιτία του θανάτου του δεν είναι ξεκάθαρη, αλλά μια δημοφιλής θεωρεία λέει πως ο al-Jahiz πέθανε στην ιδιωτική του βιβλιοθήκη όταν ένας από τους πολλούς πελώριους σωρούς βιβλίων έπεσε πάνω του και τον σκότωσε ακαριαία.