Τα παγκόσμια Μέσα Ενημέρωσης συμπεριφέρονται ολοένα και πιο αδιάφορα στη θηριωδία του πολέμου της Συρίας, παρακολουθώντας μουδιασμένα για περισσότερα από τέσσερα χρόνια τις παράλογες σφαγές και την καταστροφή της καταραμένης αυτής χώρας. Μια πρόσφατη όμως επίθεση άγγιξε τελικά μια ευαίσθητη χορδή των απανταχού διανοουμένων, καθώς το θύμα είναι κάποιος με τον οποίο μπορούν να ταυτιστούν. Στις 18 Αυγούστου 2015, το Ισλαμικό κράτος αποκεφάλισε τον 83άχρονο Χάλεντ αλ-Άσσαντ, πρώην Διευθυντή του Τμήματος Αρχαιοτήτων της Παλμύρας. Το ακρωτηριασμένο σώμα του κρεμάσθηκε από ένα φανάρι κυκλοφορίας στην πόλη που αγαπούσε και αρνήθηκε να εγκαταλείψει. Tο διοπτροφόρο κομμένο κεφάλι με την αυστηρή μορφή, ήταν χωμένο ανάμεσα στα πόδια του.
Οι πρώτες λακωνικές αναφορές για τη δολοφονία του αλ-Άσσαντ επικεντρώθησαν στην επαγγελματική του πορεία: ήταν ένας ιστορικός που απέκτησε τεράστια αρχαιολογική εμπειρία επί τω έργω, ένας ανοιχτόμυαλος Διευθυντής μιας από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές περιοχές του κόσμου, ένα ενεργό ηγετικό στέλεχος του κυβερνώντος κόμματος Αλ Μπάαθ, αλλά και ένας γόνιμος συγγραφέας και αποτελεσματικός δάσκαλος. Οι μετέπειτα ειδήσεις έγιναν αναλυτικότερες με τους διεθνείς πολιτιστικούς ταγούς να τον περιγράφουν ως “Φύλακα της Παλμύρας”, ως “Μάρτυρα της πόλης” και “Ήρωα”. Πράγματι, εδώ και 40 χρόνια (1963-2003) ο αλ-Άσσαντ ήταν η ηγετική μορφή της πόλης, διηύθυνε τις ανασκαφές, έκανε εκπληκτικές νέες ανακαλύψεις, επέβλεπε τις διάφορες ξένες αρχαιολογικές αποστολές που εργάζονταν μέσα και γύρω από την Παλμύρα. Δημοσίευσε πολλά βιβλία, φυλλάδια και άρθρα και διατήρησε πολύ ενεργό κοινωνικό ρόλο και έντονη παρουσία στα μέσα κοινωνικής ενημέρωσης, κάνοντας διάσημη την αγαπημένη του πόλη με πολλαπλές αναφορές στην ένδοξη ιστορία και τον πολιτισμό της. Πολλοί σχολιαστές εξέφρασαν την άποψη πως βασανίστηκε και στη συνέχεια εκτελέστηκε επειδή αρνήθηκε να αποκαλύψει τη θέση όπου οι Συριακές αρχές έκρυψαν τους αρχαιολογικούς θησαυρούς κατά την αποχώρησή τους από την Παλμύρα στις 21 του Μάη του 2015, πριν η πόλη καταληφθεί από τους σύγχρονους “Νέους Μογγόλους” του ISIS, αν και γι’ αυτό οι αποδείξεις είναι ελλιπείς.
Αμέσως σχεδόν μετά την αποτρόπαια δολοφονία του Αλ-Άσσαντ, ο ISIS, συνεχίζοντας το φρικτό έργο του, ανατίναξε τον ναό του Βαάλ-Δία, ενός ιερού του 1ου μ.Χ. αιώνα αφιερωμένου στον Κύριο των Ουρανών (από τον οποίο το κτίσμα πήρε το όνομά του), μιας από τις δύο ανώτατες θεότητες της Παλμύρας. (Η Παλμύρα τιμούσε ένα πάνθεον από Σιμιτικές θεότητες, αλλά και αντίστοιχες Ρωμαϊκής καταγωγής, διαμορφώνοντας έτσι το θρησκευτικό υβρίδιο που αναπτύχθηκε στη Συρία κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο.) Αν και ο ISIS κατέστρεψε τους αρχαιολογικούς χώρους του Βορείου Ιράκ στοχεύοντας φαινομενικά την ειδωλολατρία που προωθούσαν τα μεγάλα αγάλματα, ο Ναός του Βάαλ Shamin δεν περιείχε πλέον καμιά μορφική αναπαράσταση. Τα γλυπτά που κάποτε τον διακοσμούσαν έχουν από καιρό διασκορπιστεί σε διάφορα μουσεία όλου του κόσμου, πράγμα που ειρωνικά σημαίνει ότι η συστηματική λεηλασία έργων τέχνης από Ευρωπαίους ανασκαφείς κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας είχε σαν αποτέλεσμα τη διάσωσή τους. Ο ναός ήταν ένα μικρό, κομψό ιερό με κλασσικό προστώο και νάρθηκα, με διπλή κιονοστοιχία ενός τροποποιημένου κορινθιακού ρυθμού. Βρισκόταν στο βορειοανατολικό άκρο της αρχαίας πόλης και ήταν η πρώτη θέα από το σύνολο υπέροχων ερειπίων που αντίκρυζαν από τη βεράντα του γραφικού ξενοδοχείου Ζηνοβία όπου κατέληγαν οι γνώστες που επισκέπτονταν την Παλμύρα.
Με τα δύο φρικτά εγκλήματα ο ΙSIS απέδειξε για ακόμη φορά, με τον πλέον θεαματικό τρόπο, την αποφασιστικότητά του να βεβηλώσει κάθε έννοια ανθρωπισμού που έχει κατακτήσει η εποχή μας. Έχει ήδη δολοφονήσει, για τους πλέον ασήμαντους λόγους, χιλιάδες αθώους πολίτες και εκτελέσει αιχμαλώτους πολέμου με τους πλέον βάρβαρους τρόπους. Επανέφερε τη δουλεία και αντιμετωπίζει ως αντικείμενα τις θρησκευτικές μειονότητες -ιδίως κορίτσια και γυναίκες- που βρίσκονται κάτω από τον ζυγό του. Έχει αποκλείσει τις γυναίκες από τον δημόσιο βίο και τις υποχρέωσε να καλύπτονται εντελώς με μαύρες ενδυμασίες. Έχει επαναφέρει γλώσσα και πρακτικές για την πολιτική, την κοινωνικότητα και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις που δεν είχαν ακουστεί ή εφαρμοστεί για αιώνες ολόκληρους στους χώρους που τώρα κατέχει. Όπως μας θυμίζουν τα πρόσφατα γεγονότα της Παλμύρας, κατέστρεψε αναρίθμητους καλλιτεχνικούς θησαυρούς και αρχαιολογικούς χώρους τόσο στο Ιράκ όσο και τη Συρία. Γιατί τα κάνει αυτά ο ISIS;
Οι έγκυρες γνώμες ποικίλλουν. Άλλες αποδίδουν τις πράξεις αυτές στην εγγενή αγριότητα του ISIS και την ανικανότητά του να αντιληφθεί αυτό που εμείς θεωρούμε ανθρωπισμό. Άλλες, κυρίως προερχόμενες από τους χώρους του Ισλάμ, απορρίπτουν τους ισχυρισμούς του ISIS πως επιβάλλει κατά γράμμα τον Ισλαμικό νόμο και τονίζουν την ανεκτικότητα και την πραγματική ανθρωπιστική διάσταση του Ισλάμ. Αυτό που κανείς μας δε φαίνεται να μπορεί να παραδεχθεί, είναι η ανικανότητα μας να αντιληφθούμε τη δράση του ISIS μέσα από τη δική μας σύγχρονη θεώρηση των πραγμάτων. Ο ISIS φαίνεται να λειτουργεί μέσα σε ένα επιστημολογικό πλαίσιο προγενέστερων εποχών και χρόνων πριν από την ηλικία της λογικής, τον διαχωρισμό της πολιτικής και της θρησκείας, την κατάργηση της δουλείας, τον αγώνα για την ισότητα των φύλων, την ευρεία εφαρμογή της νομικής προστασίας του ατόμου, και την κοινή αποδοχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που επαναπροσδιόρισε την σημερινή μας άποψη για την κοινωνία. Εάν θέλουμε να προσδιορίσουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται ο ISIS, θα μπορούσαμε εύστοχα να το αποκαλέσουμε “μεσαιωνικό”. Υπό αυτήν την έννοια, οι διδαχές του ISIS δεν είναι τόσο διαφορετικές από εκείνες πολλών υπερ-συντηριτικών φανατικών σε όλο τον κόσμο, παρόλο που η συγκεκριμένη ομάδα έχει ιδιαίτερα διακριθεί για την απρόκλητη και επιδεικτική χρήση ακραίας βίας, έννοια επίσης μεσαιωνική στην καταγωγή της. Και είναι αυτός ο λόγος για τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να αντιληφθούμε τη σημασία των σοκαριστικών πράξεων, τη στιγμή που ο τρόπος σκέψης μας έχει ταυτιστεί με τον post humanistic ορθολογισμό και τις λεπτεπίλεπτες, αν και πολλές φορές υποκριτικές, ευαισθησίες.
Για να γίνω πιο σαφής, θα πρέπει να αναφερθώ στο χειρόγραφο κατηγορητήριο που κρεμάστηκε στη μέση του Αλ-Άσσαντ και έκανε τον γύρο του διαδικτύου, και να εξηγήσω την ιστορική σημασία των όρων που χρησιμοποιήθηκαν για να περιγράψουν τα φερόμενα ως εγκλήματά του. Κατ’ αρχάς οι εκτελεστές ανέφεραν το μεσαίο όνομά του για να υποδηλώσουν την Ισλαμική του πίστη. Αυτό μας βοηθά να κατανοήσουμε την έννοια του τίτλου “al-murtadd” που του αποδόθηκε και που μεταφράστηκε στα περισσότερα μέσα ως “αποστάτης”. Τεχνικά η μετάφραση είναι σωστή. Αλλά στην Ισλαμική κοσμοθεωρία «murtadd» δεν είναι γενικώς ένας οποιοσδήποτε αποστάτης, αλλά κάποιος που συγκεκριμένα αποσπάστηκε από το Ισλάμ. Ενώ οι οπαδοί των άλλων θρησκειών ενθαρρύνονται εμφανώς να εγκαταλείψουν την προγονική τους θρησκεία και να ασπασθούν το Ισλάμ, ένας murtadd πρέπει να εκτελεσθεί και σε αυτό συμφωνούν όλες οι θεολογικές σχολές του Ισλάμ. Η εννοιολογική διάσταση γίνεται ακόμη πιο σαφής όταν αναλύσουμε τη σημασιολογική καταγωγή της λέξης που προέρχεται από το ρήμα irtadd και που σημαίνει “υποτροπιάζω”, “αναστρέφω”. Η υπαινισσόμενη άποψη είναι πως όταν ένα άτομο έχει αποδεχθεί το Ισλάμ, την απόλυτη και αληθινή θρησκεία, -ακόμη και λόγω γέννησης- δεν έχει το δικαίωμα να ασπασθεί δοξασίες κατώτερες στην ιεραρχία των θρησκειών, όπως ιστορικά διατυπώνεται στα Ισλαμικά πλαίσια.
Βεβαίως ο Αλ-Άσσαντ δεν “αποσπάστηκε” από το Ισλάμ. Η ακαδημαϊκή πορεία και οι ενασχολήσεις όμως προσλαμβάνονται από τον ISIS ως αποστασία. Αυτή η άποψη διαφαίνεται στο υπόλοιπο του κειμένου, όπου ο Αλ-Άσσαντ χαρακτηρίζεται ως υποστηρικτής της κυβέρνησης Νουσαγρί (υποτιμητικός όρος που χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει την αλεβίτικη σέκτα που αποτελεί την κυβέρνηση του Μπασρ αλ-Άσσαντ) και που τεκμηριώνεται με τις 5 παραβάσεις που αριθμούνται στο κατηγορητήριο. Η πρώτη και η δεύτερη παράβαση μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη ανάλυση καθώς η τρίτη, τέταρτη και πέμπτη περιγράφουν αντίστοιχα τον υποτιθέμενο ενθουσιασμό του για το Σιιτικό Ιράν και τις σχέσεις του με δύο υψηλά πρόσωπα του Συριακού καθεστώτος.
Η πρώτη κατηγορία εναντίον του είναι η εκπροσώπηση της Συρίας σε “άθεα” ή “άπιστα” συνέδρια (mu’tamarat ak-kuft) μέσω της συμμετοχής του. Αυτή η δήλωση είναι αινιγματική. Ο αλ-Άσσαντ συμετείχε σε συνέδρια για την αρχαιολογία και την αρχαιότητα ιδίως της κλασσικής και Ρωμαϊκής Συρίας, και όπου βεβαίως δε γίνεται καμιά αναφορά στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των συμμετεχόντων. Το θέμα της απιστίας προφανώς είναι μια αναφορά στην πίστη των υπολοίπων συνέδρων, πολλοί από τους οποίους είναι Χριστιανοί ή Εβραίοι. Ο ISIS χαρακτηρίζει ως άπιστους τους οπαδούς των άλλων δύο μονοθεϊστικών θρησκειών (και δεν είναι η μοναδική ισλαμική ομάδα που σήμερα χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο). Ίσως πάλι απιστία να θεωρείται η θεματολογία των συνεδρίων, η οποία επικεντρώνεται στα πολιτιστικά επιτεύγματα της προ-Ισλαμικής εποχής. Ο ISIS αναφέρεται στους προ-Ισλαμικούς χρόνους ως “την περίοδο της άγνοιας” (jahilyya), με τον επικρατούντα τότε πολυθεϊσμό να θεωρείται η πλέον αντιληπτή ανεπάρκεια που βίαια κατελύθη όταν το Ισλάμ επικράτησε σε όλη την Αραβία.
Η δεύτερη κατηγορία αποσαφηνίζει την πρώτη άποψη ακόμη περισσότερο. Κατηγορεί τον αλ-Άσσαντ για τη θέση του ως διευθυντή των ειδώλων (asnam) της ιστορικής Παλμύρας. Παρά τις συντακτικές αδυναμίες, η δήλωση αυτή φέρνει στο προσκήνιο ένα ιδιαίτερα ακανθώδες ζήτημα: τη δεδομένη καταδίκη όλων των μορφικών αναπαραστάσεων, που προκαλούν τη Δημιουργία του Θεού και ως εκ τούτου προωθούν την ειδωλολατρία. Αυτό το θέμα έχει προκαλέσει καθ’ όλη τη διάρκεια της ισλαμικής ιστορίας έντονες ερμηνευτικές και καλλιτεχνικές αντιπαραθέσεις και η ισχύουσα άποψη της πλειονότητας των Ισλαμικών αρχών είναι πως τα αγάλματα αποτελούν την πλέον προσβλητική μορφή αναπαράστασης, διότι μιμούνται τη φύση περισσότερο από κάθε άλλη μορφή τέχνης. Αυτή ήταν πάντα η δικαιολογία του ISIS για την καταστροφή των αρχαίων αγαλμάτων. Τώρα όμως ο ISIS φαίνεται πως επεκτείνει την οργή του και σε αυτούς που “νοιάζονται” για αυτά τα είδωλα, όπως αναμφισβήτητα νοιαζόταν ο αλ-Άσσαντ.
Στον σύγχρονο παρατηρητή αυτές οι κατηγορίες ηχούν ως παράλογες. Σε έναν όμως φανατικό που αναζητά τη βεβαιότητα στις μεσαιωνικές πηγές και πρακτικές, απορρίπτοντας όλα τα σύγχρονα κείμενα -και τις σύγχρονες ιδέες εν γένει- ως αιρετικά (bida’, ενικός, bid’a πληθυντικός), οι δηλώσεις του ISIS προσφέρουν μια συνεκτική λογική εξήγηση. Αυτή η εξήγηση πιστοποιείται στο Κοράνι και στους λόγους και τις πράξεις των Δικαίων Προκατόχων, που περιλαμβάνουν μόνο τον Προφήτη Μωάμεθ, τους συντρόφους και τους άμεσους απογόνους Του. Στόχος αυτού του φανατικού σκεπτικού είναι η επιστροφή στη μαγική εκείνη στιγμή της απόλυτης υποταγής στα δόγματα του αυθεντικού ανόθευτου Ισλάμ. Ο αναχρονισμός είναι απαράδεκτος και ο σχετικισμός μη αποδεκτός -πράγματι οι αναφορές περιορίζονται στην πρώιμη εποχή του Προφήτη και των συντρόφων Του. Αυτές άλλωστε ήταν και οι αντιφάσεις με τις οποίες ασχολήθηκαν πρωτοπόροι Μουσουλμάνοι Μεταρρυθμιστές στις αρχές του 20 αιώνα. Το απογοητευτικό σήμερα είναι πως ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός φανατικών ερμηνευτών του Ισλάμ όχι μόνο απορρίπτει τις διδαχές των πρωτοπόρων αυτών δασκάλων, αλλά και παράλληλα καταδικάζει τα σημαντικά θεωρητικά εργαλεία που έκαναν δυνατή ακόμη και τη σκέψη της μεταρρύθμισης. Είναι περιττό να αναφέρουμε πως η πνευματική αυτή υποχώρηση στοιχίζει τρομακτικά σε ολόκληρο τον κόσμο.
Μετά την κατάθεση αυτού του άρθρου προς δημοσίευση, ο ISIS κατέστρεψε το κυρίως κτίριο του Ναού του Βήλου (32 μ.Χ.), ένα από τα πιο άρτια μνημεία ναοδομίας της Ρωμαϊκής εποχής στον κόσμο, το περιστύλιο που τον περιέβαλλε, καθώς και τρεις τουλάχιστον από τους φημισμένους επιτάφιους πύργους. Αργότερα κατέστρεψαν επίσης την Αψίδα του Θριάμβου που οδηγούσε στην κύρια περιστύλια οδό της πόλης. Αυτές οι βάρβαρες πράξεις αποδεικνύουν πως ο ISIS είναι αποφασιμένος να εξαφανίσει ολόκληρη την ιστορική κληρονομιά της Παλμύρας.
Ο Nasser Rabbat είναι καθηγητής της έδρας Αγά Χαν και Διευθυντής του Προγράμματος Αγά Χαν για την Ισλαμική Αρχιτεκτονική στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ).
